Bizim Üzere Düşünmeyen İnsanlardan Neden Nefret Ediyoruz?

Bizim üzere düşünmeyen, davranışlarımızın, fikirlerimizin ve kendimize hak gördüğümüz özgürlüklerin karşısında duran insanlardan hiçbirimiz hoşlanmayız. Hatta bu ‘hoşlanmama’ durumu, bir bağlantı kelam konusu olduğunda öfkeye ve nefrete dönüşüp kolay kolay bir hengame materyali haline bile gelir.

Gündelik hayatta daha pasif biçimde hissedilen bu tesirler, iş toplumsal medyaya geldiğinde apayrı bir boyuta ulaştı. Eminim herkes en az bir sefer toplumsal medyada kendi üzere düşünmeyen biriyle hararetli bir tartışmaya kapılmış, öfkelenmiş, tweet atarken elleri titreye titreye tuşlara basmıştır. 

Peki bizi bu kadar kızdırıp birbirimize düşüren, tahammülsüz hale getiren şey ne? Yakından bakalım.

Olan biteni daha âlâ anlayabilmek için iki konuğumuz var; Cin Ali ve Cin Ayşe

Bu iki kişi birbirlerini tanımıyorlar. Hayatta pek ortak noktaları olduğu da söylenemez. Lakin toplumsal medya bu bahiste çok güçlü; bir biçimde kendilerini Twitter’da bir bahis hakkında ‘konuşurken’ buluyorlar. Hakkında konuştukları şey rastgele bir bahis olabilir. Haydi biz buna mesele bahsin ne olduğu olmadığı için ‘avokado yemek’ diyelim.

• Cin Ali, kendinden emin bir şekilde ”Avokado yemek saçmalık. Avokado yemek ve satmak yasaklanmalı” diyor. 
• Cin Ayşe buna çok sonlanıyor zira avokado yemeyi çok seviyor.  Çabucak karşılık veriyor; ”Asıl avokado yememek saçmalık. Erkenden ölmek istemiyorsan avokado yemen gerek ancak sen ne bilirsin. Kes sesini, konuşma!”
• Cin Ayşe, avokado yeme özgürlüğüne tehdit olarak gördüğü bu konuşmalar yüzünden çok öfkeleniyor. Zira bu açık biçimde şahsî özgürlüklerine ve fikirlerine bir atak.
• Cin Ali ise avokadonun insan sıhhatine o kadar da yararlı olmadığına; avokado ticaretinin ekolojik istikrara ziyan verdiğine dair bir şeyler öğrenmiş ve kendince haklı sebepleri var. Gelen bu reaksiyonlara o da sonlanıyor.

Fakat her ikisi de tartışmanın keskin lisanı ve yarattığı öfke sebebiyle kendilerini sağlıklı formda açıklayamadıkları için hengame büyüyor. 

Cin Ali ve Cin Ayşe’nin bu mânâsız ve bir yere varmayan tartışmasının psikolojide çok tesirli bir açıklaması var.

Bir çocuğa bir şeyi yapmaması gerektiğini söylediğinizde inatla yaptığına şahit olmuşsunuzdur. Bir arkadaşınıza yanlış yaptığı bir bahiste yardım edebileceğinizi söylediğinizde ‘gerek yok, ben yapabilirim’ karşılığı almış olabilirsiniz… 

İşte tüm bu davranışların nedenini açıklayan ‘reaktans’ isimli bir durum var. ‘Psikolojik Tepkisellik Kuramı’ olarak da anılan bu kurama nazaran, bir insan kendi özgürlüklerinin kısıtlanacağına inandığı bir yasakla ya da ima içeren sözlerle karşılaştığında, o davranışı ‘inatla yapma’ ve özgürlüğünü eline geri alma, elinde tutma eğilimi içinde oluyor. Bunu yaparken de agresif bir tavır sergiliyor.

Bahsettiğimiz bu yasak ya da bir yasağa yönelik ima içeren sözler, şahıslarda öfke ve nefret hisleri oluşturuyor. Rastgele bir kişi, bir teklif, kurallar ya da düzenlemeler, insanlarda bu yansıyı oluşturabiliyor.

Oluşan reaksiyon o denli içgüdüsel, güçlü ve gerçek ki, yürütülen birtakım araştırmalarda bireylerin bu anlarda kalp atış suratlarının değiştiği, fizikî olarak da öfkenin ve nefretin insan bedenine yansıdığı tespit edilmiş. 

Cin Ali ve Cin Ayşe’ye dönüp bu durumu uyarlayalım ve neyin yanlış gittiğini bulalım; 

• Cin Ali, avokado yemek yasaklanmalı dediğinde, Cin Ayşe bunu özgürlüğüne büyük bir tehdit olarak görüyor. Hâl bu türlü olunca öfkeleniyor, Cin Ali’ye karşı nefret hissediyor. 
• Cin Ayşe’nin verdiği karşılık ve ‘boş konuşma’ üzere tabirler de Cin Ali’yi kızdırıyor zira o da kendince tabir özgürlüğünü kullanıyor ve biri ona ‘konuşma’ diyerek onun davranışını kısıtlayıp özgürlüğüne müdahale ediyor. Haliyle o da öfkeleniyor.

İkisi de, insan psikolojisinin doğal bir tepkisi sebebiyle bu türlü davranıyor. Hangisinin haklı, hangisinin haksız olduğu bu noktada hiç değerli değil. Yanlış giden şey ise aslında büsbütün irtibat lisanında gizli. 

Çözümü yok mu bunun, bu türlü birbirimizi yiyip duracak mıyız?

İnanmazsınız fakat bu durumun çok kolay bir tahlili var. Sözlerimizi düzeltmek. Nasıl diyenler için bu bahiste yürütülmüş bir araştırmayı kısaca özetliyorum;

Sokaktan geçen insanlara evvel ‘bir anketimiz var, çok kolay, yalnızca 5-8 dakikanızı alacak, haydi katılın.’ üzere bir yaklaşımla gitmişler ve iştirak %70 olmuş. Akabinde ‘katılmak ya da katılmamak sizin kararınız lakin bir anketimiz var, 5-8 dakikanızı alacak, katılmak ister misiniz?’ diye sormuşlar. İştirak oranı bu sözler eklendikten sonra %90’ın üstüne çıkmış.

Yani çok kolay bir teklif esnasında bile bir şahsa seçme, davranma özgürlüğünün onun elinde olduğu söz edildiğinde, olumlu tesir gözlemleniyor. 

Çözüm susmak, konuşmamak, fikirlerimizi söz etmemek değil; özgürce söz ederken bunu herkesin de özgürce yapabileceği, hakaretler, nefret ve öfke içermeyen bir dille yapmaya devam etmekte. 

Zaten ifade özgürlüğü de aslında tam olarak bu. İstediğimiz her şeyi düşünme, lisana getirme hakkımız var. Lakin yasaklandıkça, kısıtlandıkça, tehdit altında bırakıldıkça, ne yazık ki bu durum müspet bir tesirden çok negatif bir tesir bırakıyor…

Kısaca, bizim üzere düşünmeyen herkesten nefret etme eğilimindeyiz zira kanılarını ve davranışlarını kendi özgürlüklerimize tehdit olarak görüyoruz. Ama bu bu türlü olmak zorunda değil. Herkesin kendi fikirleri ve davranışlarıyla var olabileceğini kabul etmek, o kadar da güç olmamalı…

Kaynaklar: 1. Understanding Psychological Reactance, 2. Persuasion and Psychological Reactance: the Effects of Explicit, High-Controlling Language, 3. Persuasive Storytelling by Hate Groups Online: Examining Its Effects on Adolescents, 4. Characterizing Reactance in Communication Research: A Review of Conceptual and Operational Approaches, 5. From Reactance to Political Belief Accuracy: Evaluating Citizens’ Response to Media Censorship and Bias